KAWRUH GENDHING LAN GAMELAN

KASUSASTRAN KANG TINEMU ING GENDHING

1.      Cakepan inggih punika syair, tetembungan kang dienggo ing tembang.

2.      Cengkok inggih punika lak-luking swara kanggo nglagokake tembang.

3.      Gendhing inggih punika lelagoning gamelan kawangun saking mawarni aspek karawitan.

4.      Gamelan inggih punika piranti karawitan kanggo ngiringi tembang, kayata; bonang, kendhang, gong kempul, gender, gong gedhe, peking, demung, saron, kenong, slenthem, gambang, rebab, siter, lsp.

5.      Laras inggih punika rasa thinthingane swara cendhak nganti swara dhuwur.

6.      Titi laras inggih punika angka minangka gantine laras (swara cendhak tekan swara dhuwur).

7.      Pathet inggih punika ukuran cendhek lan dhuwure swara kanggo nglagokake tembang.

8.      Pedhotan inggih punika pamedhoting swara ing tengahing tembang ing saben larik.

9.      Senggakan inggih punika unen-unen mawa lagu ing satengahing tembang kang binarung swaraning gendhing/pradangga.

10.  Swarawati inggih punika waranggana, pesindhen, penyanyi putri.

11.  Wiraswara inggih punika penyanyi kakung.

12.  Gerong inggih punika tembang kang dilagokake bareng karo gamelan kanggo mbarengi gendhing, dene sing gerong para wiraswara/pradangga.

13.  Sindhenan inggih punika tetembangan kang dilagokake dening waranggana utawa pesindhen binarung swaraning gamelan/ lelagoning gendhing.

14.  Irama inggih punika ukuran rindhik rikating panabuhing gamelan.

15.  Bawa inggih punika tembang kanggo mbukani gendhing utawa miwiti gendhing tanpa tabuhan.

16.  Buka inggih punika tetabuhan utawa swara kanggo bukani gendhing.

17.  Blimbingan inggih punika wujud wilahan gender, slenthem, demung, saron, lan peking sing tengahe nganggo lingiran (penampang trapesium0.

18.  Niyaga inggih punika paraga kang ngayahi nabuh gangsa.

19.  Paniti inggih punika paraga kang kajibah mranata tata rakiting gangsa ing panggungan lan ngupakawis gangsa.

20.  Karawitan inggih punika gumelaring gangsa saprabote, saged wujud pagelaran mandhiri utawa kangge ngiringi pagelaran liyane (ringgit, kethoprak, ludrug lsp)

21.  Waranggana inggih punika wanita ingkang ngrengga karawitan kanthi tetembangan/sindhenan.

22.  Saprangkat inggih punika gangsa jangkep, laras Slendro lan Pelog.

23.  Sapangkon inggih punika namung laras Slendro utawi Pelog kemawon.

24.  Cokekan inggih punika pagelaran karawitan kang ricikanipun Gender, Slenthem, Kendhang Batangan, Siter, Gong Kemodhong.

25.  Alusan inggih punika Gendher, Gambang, Rebab, Siter, Suling.

26.  Balungan inggih punika Demung, Saron, Peking.

KAWRUH BUDAYA GAMELAN KARAWITAN

            Gamelan miturut Baoesastra Djawa W.J.S Poerwadarminta inggih punika arane tetabuhan kang rericikane akeh banget (saron, bonang, gender lsp). Bahan sing biasane danggo nggawe gamelan arupa Perunggu utawa gangsa (campuran tembaga lan timahsari), Kuningan saha Barut (wesi lan plat). Gamelan iku salah sijining jinis utawa corak gamelan kang urip ing tlatah Jawa Tengah (uga Yogyakarta) lan sabageyan Jawa Wetan. Musik gamelan Jawa iki beda karo musik gamelan saka dhaerah liya, yen musik gamelan Jawa umume nduwe nada luwih lembut lan nganggo tempo luwih alon, beda karo musik gamelan Bali sing tempone luwih cepet, uga gamelan Sundha sing musike mendayu-dayu lan didominasi swara suling. Amarga iku, Gamelan Jawa iku uga kasebut pentatonis. Saprangkat gamelan komplit iku nduwe 2 laras inggih punika Gamelan Slendro lan Gamelan Pelog. Laras slendro beda karo pelog, ing slendro ora ana nada 4 (papat/pa) karo 7 (pitu/pi). Laras slendro nduwe 5 nada, inggih punika 12356 kanthi interval kang padha.dene laras pelog iku nduwe 7 nada inggih punika 1234567. Nadyan mangkono, gamelan pentatonis kuwi dhasare ana 5 nada (penta = 5, tone = nada).

            Laras inggih punika swara kang ajeg dhuwure, ora owah, kasebut uga nada, sistemnada/ tonalsystem. Laras slendro (SI.) ateges sistem nada kang manut cendhek-dhuwure lan interval saka gamelan slendro, semono uga laras pelog (PI.). Titilaras inggih punika notasi nada kang ditulis manut sistemnada laras lan pathete. Dene pathet (Pt.) inggih punika ukuran endhek-dhuwuring laras, minangka wates wilayah nada. Pathet ing laras slendro iku antarane, pathet Nem (6), pathet Sanga (9), lan pathet Manyura (Myr). Dene pathet ing laras pelog inggih punika, pathet Lima (5), pathet Nem (6), lan pathet Barang (Br).   Instrumen Gamelan Jawa utawa prabot gamelan sing diwastani ricikan nduwe aturan-aturan kang pakem, antarane saben piranti nduwe fungsi dhewe-dhewe, kayata kang murba lagu inggih punika rebab, gender, bonang, suling, gambang; kang mangku lagu inggih punika celempung, siter, lan balungan (slenthem lan saron); kang murba irama inggih punika kendhang, bedhug, dhodhogan; lankang mangku irama inggih punika kempul, gong, kethuk, kenong, kempyang, kemanak, kecer. Dene arane pemain sing nabuh gamelan iku lumrah kasebut panayaga utawa nayaga/wiyaga, sing nembang arane pesindhen utawa wira-swara/swarawati.                                                                                                                               Ing ngisor iki andharan cekak bab ricikan gamelan miturut wujud, bahan, cara nabuh gamelan:

1.      Wujud Tebokan

Ricikan gamelan ingkang Wujud Tebokan kayadene Bedhug, Kendhang, Ketipung, Tambur. Cara nabuh dithuthuk (bedhug, tambur) dikebuk/keplak/tabok (kendhang).

KENDHANG

            Kendhang iku piranti gamelan kang ditabuh nganggo kombinasi antara tlapakan karo driji (dikebuk). Kendhang diselehake ing wadhah panyangga saka kayu sing wujude memper huruf Y. Wujude meh silinder, simetris, ing salah siji sisih rada gedhe tinimbang sisih lawane. Kendhang iku wujude ana kendhang ageng/gedhe/gendhing, kendhang ketipung, kendhang ciblon/batangan, lan kendhang sabet/kosek/wayang. Swara kendhang umume inggih punika: dlang, dlong, dhah, dheng/nggen, thung, ket, tong, lan tak.

            Kendhang gendhing utawa kendhang ageng iku kendhang sing paling gedhe ukurane (kerep disebut kendhang gedhe) dibandhing kendhang liyane. Kendhang gendhang iki uga ngasialke swara kang cendhek dhewe tinimbang kendhang liyane. Ana sebutan kendhang satunggal inggih punika kendhang ageng iki ditabuh dhewekan, lan kendhang kalih inggih punika kendhang ageng ditabuh bareng karo kendhang ketipung (kendhang loro).

            Kendhang ketipung utawa biasa disebut ketipung iku kendhang kang cilik dhewe lan ngasilaken swara paling dhwur dibandhing kendhang liyane. Ketipung biasane ditabuh bareng karo kendhang ageng. Swara ketipung iki padha karo swara kendhang umume lan jinising swara iku metu saka cara nabuh kang beda-beda.

            Kendhang batangan utawa kendhang ciblon iku kendhang sing nduwe ukuran sedheng, luwih cilik sithik dibandhing kendhang ageng lan kendhang sabet. Swara kendhang iki luwih dhuwur dibandhing kendhang ageng. Kendhang ikimuga umum disebut kendhang ciblon. Kendhang ciblon biasane ditabuh kanggo ngiringi tari/joged lan gendhing. Swara gendhang batangan padha karo swara kendhang umume lan jinising swara iku metu carane nabuh kang beda-beda.

            Kendhang wayangan utawa kendhang sabet/kosek iku kendhang sing nduwe ukuran sedheng, luwih cilik sithik dibandhing kendhang ageng ning luwih gedhe sithik dibandhing ciblon. Kendhang sabet ngasilake swara kang luwih dhuwur dibandhing kendhang ageng. Kendhang iki biasane ditabuh kanggo ngiringi pagelaran wayang.

2.      Wujud Wilahan

Gamelan sing wujude wilahan inggih punika Gender, Slenthem, Gambang, Demung, Saron, Peking. Carane nabuh dithuthuk.

GENDHER

            Gendher iku perangkat gamelan Jawa kang kasusun ing papan kaya ayunan lan ing ngisore ana tabung/silinder kang fungsine kanggo ngatur gema swarane. Tabung/silinder iku umume digawe saka pring lan wesi tipis. Gender iki wujude meh padha karo Slenthem.

            Slenthem iku kagolong gamelan wujud balungan kang ngasilake swara alus katimbang balungan liyane (saron). Wujud slenthem iki meh padha karo gender.

GAMBANG

            Wujud gambang iki meh padha saron ning luwih gedhe tur dawa lan wilahane digawe saka kayu. Jaman mbiyen ana gambang kang wilahane digawe saka tosan utawa logam, nanging saiki wis ora ana maneh. Ukuran wilah gambang udakara 29 cm nganti 58 cm. Wilah kang luwih gedhe iku swarane luwih tendah lan kabeh cacahe wilahan gambang ana 19 nganti 20 wilah. Dene tabuh gambang iku luwih dawa dibandhing tabuh liyane inggih punika kira-kira 35 cm.

SARON

            Saron iku prangkat gamelan wujud wilahan logam kang kasusun sandhuwure rancakan kayu. Ana 3 jinis saron inggih punika: Saron Demung, Saron Barung/Ricik, lan Saron Penerus/Peking.

            Saron Demung iku jinis saron kang paling gedhe ukurane. Wilah saron demung iki paling gedhe ing kelompok saron (balungan) inggih punika ukurane kira-kira 35,5 cm dawa lan lebar 9 cm. Ing kelompok saron/balungan, saron demung iku ngasilake swara paling cendhek.

            Saron Barung utawa saron ricik iku prangkat gamelan jinis saron tengah-tengah inggih punika antarane peking lan demung. Wilah saron barung iki luwih gedhe dibandhing saron penerus ning luwih cilik dibandhing saron demung. Wilah kang luwih dhuwur swarne, ukurane luwih cilik. Saron barung ngasilake swara luwih dhuwur saoktaf dibandhing saron demung.

            Saron penerus (Peking) iku jinis saron kang paling cilik. Wilah saron panerus iku luwih cilik tinimbang saron barung lan demung, nanging wilahane luwih kandel. Wilah kang luwih dhuwur swarane, ukurane luwih cilik. Wilah saron panerus kang paling cilik dawane watara 18 cm lan amba 4 cm. Saron panerus ngasilake swara luwih dhuwur saoktaf dibandhingake karo saron barung.

3.      Wujud Wilahan Pencon

Gamelan sing wujude wilahan pencon inggih punika Slentho, Gong Kemodhong, Kecer. Cara nabuhe dithuthuk.

GONG KEMODHONG

            Gong wujud wilahan ngangge pencu, dipunrenteng ngangge pluntur, dipunkancing sindik, dipunpantheng dhateng rancakan ing salabatipun kaparingan klenthing kangge resonator.

KECER

            Kecer inggih punika perangkat gamelan ditangkubake ing pasangane. Kecer iku biasane ditabuh kanggo ngiringi lelagon dolanan ing pagelaran karawitan.

4.      Wujud Pencon

Gamelan sing wujude Pencon inggih punika Bonang, Kethuk, Kenong, Kempyang, Kempul, Suwukan, Gong. Cara nabuh dithuthuk, jagur.

BONANG

            Bonang iku salah sawijining perangkat gamelan kang wujude arupa pencon. Bonang iku ditata dadi rong baris, saben sabaris gamelan slendro ana 5 pencon lan uga kang ana 6 pencon, dadi cacahe kabeh ana 10 utawa 12. Dene saben sagaris gamelan pelog ana 7 pencon lan cacahe kabeh ana 14. Wujude bonang iku ana 3, inggih punika bonang panembung kang wujude paling gedhe, bonang barung kang wujude luwih cilik saka bonang panembung, bonang penerus minangka bonang kang cilik dhewe. Gedhe cilike wujud pencon bonang mau mratandhani asiling swara/karakter bonang siji lan sijine. Bonang kang asring kanggo mbukani gendhing inggih punika bonang barung.

KETHUK LAN KEMPYANG

            Kethuk lan kempyang iku perangkat gamelan wujud pencon kang kasusun ing papan kaya ayunan, dadi cara natane mirip karo kenong lan bonang. Rancakan kethuk-kempyang iku luwih cendhek dibanding kenong.

KENONG

            Kenong iku perangkat gamelan wujud pencon kang kasusun ing papan kaya ayunan, dadi cara natane mirip karo bonang, kempyang, lan kethuk. Ing kelompok perangkat gamelan kang diayun iki, kenong nduwe ukuran sing paling gedhe.

KEMPUL

            Kempul iki biasane digantung kaya umume perangkat gong. Kempul iki cacahe gumantung jinis pagelarane, dadi ora mesthi. Bentuke kaya gong nanging luwih cilik lan diameter umum kira-kira 45 cm. Kempul ngasilake swara kang luwih dhuwur tinimbang gong, kempul kang ukurane luwih cilik swarane luwih dhuwur maneh.

GONG

            Gong iku piranti gamelan Jawa kang ditabuh, digawe saka tosan, lan nduwe ukuran kang gedhe dhewe. Piranti iki biasane diappanake ing mburi dhewe, digantung ing gayor kang umum digawe saka kayu ukuran gedhe. Ana loro jinis gong inggih punika: gong ageng lan gong suwuk. Wujude bunder, permukaane rata ning ana tonjolan ing tengah-tengah. Gong nduwe swara kang gedhe dhewe lan nadhane paling cendhek tinimbang nadha piranti gamelan liyane. Gong ditabuh kanggo aweh tekanan ing bageyan tinentu (umume akhir) iringan musik gamelan Jawa, dadi arang banget ditabuh (ora terus-terusan) nanging ditabuh ing selang waktu tinentu. Prangkat musik tradhidional iki uga nduwe fungsi liya yaiku kanggo tandha paresmian utawa pembukaan acara.

           

            Gong ageng iku perangkat gamelan kang ditabuh lan kang paling gedhe diametere udakara 80 nganti 100 cm utawa sekitar 24 inci. Gong ageng lan gong suwuk biasane digaantung ing bagian mburi. Wujud gong ageng padha karo gong umume inggih punika bunder. Gong ageng iki nduwe nada paling rendah dibanding swara piranti gamelan liyane lan ditabuh kanggo tandha akhir gendhing kang umum diarani gongan.

            Gong suwukan utawa siyem iku perangkat gamelan kang ditabuh lan nduwe ukuran sing paling gedhe sawise gong ageng kanthi diameter 50 nganti 60 cm. Gong suwuk iku biasane digantung ing bagian mburi bareng karo gong ageng. Wujud gong suwuk iki padha persis karo gong ageng nanging ukurane luwih cilik. Gong suwuk iki nduwe nada luwih dhuwur dibanding gong ageng.

5.      Wujud Kawatan

Gamelan sing wujude Kawatan inggih punika Rebab, Siter, Clempung. Cara nabuh Rebab digesek dene Siter lan Cemplung dipethik/cuwik.

REBAB

            Rebab iku wujuding perangkat gamelan kang cara nabuhe dikosok (digesek). Rebab iku gunane kanggo murba lagu, gawe variasi lagu, lan uga kanggo mbukani gendhing.

CELEMPUNG

            Celempung iku piranti gamelan kang cara nabuhe dipetik padha karo siter, cacah senare ana 11 lan 13 pasang. Celempung iki, bebarengan karo siter dadi piranti utawa ing gamelan. Ing pagelaran gamelan, piranti iki kalebu kelopok penerusan lan nduwe tempo kang padha karo gambang inggih punika tempo cepet. Ukuran celempung dawane kira-kira 90 cm, nduwe 4 penyangga. Dadi, dibanding siter, celempung iku kira-kira ping telu luwih dawa. Celempung disetel pasangan ing laras pelog lan slendro. Nada celempung iku saoktaf ing ngisore siter cendheke.

6.      Wujud Pipa

Gamelan sing wujude Pipa inggih punika Suling. Cara ngungelaken disebul.

SULING

            Suling iku kalebu piranti musik kang disebul, fungsine kanggo variasi melodi. Ing musik gamelan, suling iku kagawe saka bahan pring, dawane kira-kira setengah meter. Swara suling diasilake saka rongga angin digeterake liwat sebulan angin. Frekuensi gelombange gumantung karo ukuran dawa rongga angin ing digeterake.

KEMANAK

            Kemanak inggih punika perangkat gamelan kang wujude memper gendhang. Kemanak iku biasane ditabuh kanggo ngiringi bedhayan.