Cerkak

CERITA CEKAK

            Cerita cekak utawi ingkang asring kacekak ‘Cerkak’, punika salah setunggaling wujud prosa naratif fiktif. Cerita cekak inggih punika ringkes saha lajeng dhateng ancasipun, menawi dipuntandhingaken kaliyan wohing kasusastran fiksi ingkang langkung panjang, kados dene Novella (kanthi teges modern) saha novel. Amargi cekakipun cerkak-cerkak ingkang sukses ngendelaken teknik-teknik sastra kados dene tokoh, plot, tema, basa, saha insight kanthi langkung wiyar tinimbang karya fiksi ingkang langkung panjang.

            Miturut sujarahipun cerkak punika wiwitanipun saking tradhisi cariyos lisan ingkang misuwur. Cariyos-cariyos kasebat limrahipun kaandharaken kanthi wujud geguritan ingkang wonten wiramanipun. Wirama kasebat gadhah paedah minangka piranti kangge tetulung supados tiyang saged ngenget-enget cariyosipun. Perangan cerkak saking cariyos-cariyos punika punjeripun saking perangan naratif ingkang kaandharaken wonten ing kalodhangan ingkang cekak. Sedaya cariyosipun nembe kemawon saged dipunmangertosi rikala sedaya cariyos punika sampun dipuncariyosaken.

            Wujud sanes saking cerkak inggih punika anekdot. Anekdot punika popular rikala jaman Romawi. Anekdot punika gadhah piguna kados dene saloka, minangka cariyos realistis ingkang cekak, ingkang gadhah setunggal ancas utawi piweling.

            Cerita cekak limrahipun kirang kompleks tinimbang Novel. Cerkak ingkang limrah cariyosipun namung kadadosan saking setunggal pragmen/adegan, gadhah setunggal plot  utawi alur, setting  ingkang tunggal, cacahing paraga ingkang winates, cakupan wekdalipun ugi cekak. Menawi kawujudaken cariyos ingkang langkung wiyar, cariyosipun gadhah suraos tartamtu saking struktur dramatis, inggih punika Eksposisi (ingkang nglantaraken setting, wekdal saha paraga baku), Komplikasi (kadadosan ing salebeting cariyos ingkang nepangaken konflik), krisis (wekdal ingkang nemtokaken paraga baku anggenipun tumindak rikala ngadhepi konflik), klimaks (punjering cariyos ingkang dados perangan ingkang wigati piyambak),wasana (peranganing cariyos rikala konflik saged karampungaken).

            Cerkak saged gadhah pola ajeg saged ugi boten. Kados dene cariyos-cariyos ingkang langkung panjang, plot saking cerkak ugi gadhah klimaks. Ananging pungkasanipun cariyos saking saperangan cerkak limrahipun mardika saha saged ugi ngandhut piweling. Titikan cerkak beda-beda miturut ingkang nganggit. Cerkak gadhah kalih unsur inggih punika:

Unsur Intrinsik

Unsur intrinsik inggih punika unsur ingkang wonten ing salebeting cerkak piyambak.

Ingkang kalebet unsur intrinsik:

1.      Tema inggih punika underaning cariyos ingkang dipunpitados saha dipundadosaken underaning cariyos.

2.      Latar (Setting) inggih punika panggenan, wekdal, swasana, ingkang wonten ing salebetipun cerkak. Cariyos punika kedah cetha, wonten pundi kadadosanipun, wekdal kadadosanipun saha swasana sarta kawontenan rikala kadadosan kasebat kalampahan.

a.       Latar papan, tuladha:

Omah kang bakal dikontrakake iku omah loji kang mapan ana ing sakulone kali Progo. Wangune bae biyen bangunan iki tilas tinggalane Walanda katitik bangunane njero sarwa jembar.

b.      Latar wekdal, tuladha:

Srengenge ing mangsa panas kaya ing wulan Oktober ngono panase jumepret.

c.       Latar kawontenan, tuladha:

Kenthong titir marambah-rambah suwarane wong lanang, wadon, gedhe, cilik padha pating jlerit golek keslametan.

“Tulung......, tulung .......,” dibarengi udan gedhe. Angin tumiyup kaya prahara, pating kreyot omah padha ambruk mbaka siji.

3.      Alur (Plot) inggih reroncening kadadosan ingkang wonten ing salebeting cariyos.

Alur kaperang dados 3 inggih punika:

a.       Alur Maju inggih punika reroncening kedadosan ingkang urutanipun manut kaliyan urutaning wekdal kadadosan ingkang wonten ing cariyos utawi cariyosipun tansah lumampah majeng.

b.      Alur Mundur inggih punika reroncening kedadosan ingkang urutan kadadosanipun boten miturut urutan wekdal kadadosan utawi cariyos ingkang lampahipun mundur.

c.       Alur Campuran inggih punika campuran antawisipun alur maju kaliyan alur mundur.

Alur punika kaperang dados pinten-pinten tataran, inggih punika:

a.       Pangantar inggih punika perangan cariyos ingkang awujud gegambaran wekdal, panggenan saha kadadosan ingkang wonten ing wiwitanipun cariyos.

b.      Wiwitaning prekawis inggih punika peranganing cariyos ingkang minangka gegambaran prekawis ingkang dipunadhepi dening paraga cariyos.

c.       Klimaks inggih punika prekawis ingkang wonten ing cariyos ingkang minangka underaning cariyos.

d.      Antiklimaks inggih punika prekawis sekedhik mbaka sekedhik sampun saged dipunlampahi, raos sumelang ugi sampun wiwit ical.

e.       Resolusi inggih punika prekawis sampun saged karampungaken.

4.      Watak inggih punika gegambaran watak utawi karakter paraga-paraga ingkang wonten ing cariyos, bab watak punika saged dipuntingali saking tigang aspek, inggih punika:

a.       Pacelathon paraga

b.      Gegambaraning paraga

c.       Gegambaraning blegeripun paraga

Kangge nggambaraken watak wantuning setunggaling paraga, panyerat limrahipun ngginakaken teknik:

a.       Teknik analitik, watak wantuning paraga kagambaraken kanthi langsung dening panyerat. Tuladha:

Jenenge bocah iku Tina Talisa, klambine kembang-kembang ireng, sumringah polatane, rambute ireng ngrembyak sapundhak, rai lonjong kulite resik. Ayu.

b.      Teknik dramatik, watak-wantuning paraga kagambaraken kanthi:

1)      Nggambaraken bab badan saha tindak-tandukipun

2)      Nggambaraken lingkungan gesangipun paraga

3)      Basa ingkang kaginakaken paraga

4)      Cara anggenipun mikir saking paraga

5)      Cara wontenipun paraga sanes.

5.      Nilai (amanat)/ piwulang luhur inggih punika piweling ingkang badhe kaaturaken dening panganggit lumantar cariyos utawi piwulang ingkang badhe kaparingaken dhateng soksintena ingkang purun maos cariyos dening panyerat.

6.      Cara panyerat nyariyosaken (sudut pandang / point of View),  inggih punika kalenggahanipun panyerat rikala nyariyosaken. Point of view punika wosipun kapantha dados kalih, inggih punika:

a.       Minangka tiyang ingkang kapisan, panyerat ndherek minangka paraga ing cariyos ingkang kacariyosaken. Tuladha:

Layang saka Galuh lagi bae dakwaca, layang iku gumlethak ana ing meja sinauku. Layang iku bisa ngilangi rasa lungkrahku.

b.      Minangka tiyang ingkang ketiga, panyerat minangka dhalang ing cariyosipun. Tuladha:

Sore iku Pak Pana katon sayah banget, sayah ragane ya sayah penggalihe, lungguh ana kursi tamu dikancani garwane. Sedhela-sedhela watuk, ambegane kaya seseg sengkil sanadyan bola-bali wis diunjal. Limang dina maneh Pak Pana arep duwe gawe mantu putra putrine sing ragil kang aran Sri Pamulatsih.

7.      Gaya bahasa/lelewaning basa

Unsur Ekstrinsik

Unsur ekstrinsik inggih punika unsur-unsur ingkang wontenipun ing sanjawinipun cariyos, ananging gadhah pangaribawa ingkang boten langsung ing cariyos punika.  Unsur ekstrinsik punika:

a.       Nilai-nilai ing salebeting cariyos (agami, kabudayan, politik, ekonomi)

b.      Latar belakang  gesangipun panganggit

c.       Kahanan sosial rikala cariyos punika dipundamel.

Nemtokaken punapa ingkang saged dipundadosaken titikan anggenipun milah cerkak saking wujud cariyos fiksi sanesipun ingkang langkung panjang taksih dados pirembagan para sastrawan. Salah satunggaling teges saking cerkak inggih punika kedah saged dipunwaos ngantos rampung ing setunggaling wekdal rikalanipun lelenggahan. Teges-teges sanesipun nyebutaken cekak saha panjangipun saged katingal saking cacahipun tembung-tembung inggih punika 7.500 tembung. Ananging menawi katingal saking karya kontemporer cerkak punika umumipun karya fiksi  ingkang panjangipun boten langkung saking 20.000 tembung saha boten kirang saking 1.000 tembung. Cariyos ingkang cacahipun kirang saking 1.000 tembung kagolong genre fiksi kilat (flash fiction). Cariyos fiksi ingkang nglangkungi wates cacahing tembung, cerkak makaten punika kagolong novelette, novella utawi novel.

 Contoh Cerkak:

Sing Nandur Bakal Ngundhuh

Esuk iki langite katon isih peteng, pedhute kandel banget, lan hawane uga adhem banget. Nanging, kuwi kabeh ora nyuda kekarepane Bu Umi kanggo dodol pohong menyang pasar. Sanadyan gaweyan iku abot, nanging Bu Umi ora tau nggresula. Bu Umi saiki mung urip karo putrane sing isih kelas I SMP. Bu Umi ditinggal bojone wis pitung taun suwene, amarga bojone Bu Umi duwe bojo liya. Kuwi uga dadi pawadan Ilham, putrane Bu Umi, luwih milih urip melu ibune.

Bu Umi biyasane menyang pasar jam setengah lima esuk. Ilham saben dina ngrewangi ibune nggawa dagangan menyang pasar, amarga pohung sing digawa kira-kira setengah kwintal. Sawise ngeterake dagangan, Ilham bali menyang ngomah kanggo siyap-siyap mangkat sekolah. Ilham kalebu bocah sing pinter lan sregep, saengga Ilham bisa sekolah ning SMP sing mutune paling apik lan dadi sekolah unggulan ing kabupaten.

Dina iki dagangan Bu Umi lagi sepi, amarga lagi mangsa rendheng saengga akeh pohung sing kebanjiran lan dadi ora enak dipangan. Wektu iki Ilham lagi butuh bayaran kanggo tuku buku lan seragam anyar. Bu Umi mung bisa sabar ngadhepi kuwi kabeh mau lan ngupayakake golek gaweyan liya sing bisa disambi dodol pohung. Bu Umi wis siyap-siyap ngukuti dagangane amarga wis jam sanga esuk. Nanging, Bu Umi mandheg sedhela amarga ana bocah cilik sing nangis neng ngarepe. Bu Umi banjur nyedhaki bocah kuwi mau.

“Hlo, ngapa nangis, Ndhuk?” pitakone Bu Umi marang bocah kuwi.

“Aku nggoleki ibuku,” semaure nganggo basa ngoko amarga durung ngerti basa krama.

“Hla Ibumu sapa? Kepriye bisa pisah karo ibumu?” Bu Umi takon meneh marang bocah kuwi karo ngajak lungguh menyang lincak sing dinggo dodol Bu Umi.

“Aku pengin tumbas permen, aku nggoleki sing dodol permen.” semaure bocah kuwi karo isih nangis.

“Hla wis sida tuku permen?” pitakone Bu Umi karo njupuk wedang kanggo bocah kuwi.

Bocah iku mung gedheg lan malah tambah banter nangise.

“Oo… ya wis kowe nunggu ning kene wae karo ngombe wedang iki dhisik, Ibu arep numbasake permen kanggo kowe lan nggoleki ibumu dhisik ya?” welinge Bu Umi menyang bocah kuwi.

Sawise bocah iku meneng nangise, Bu Umi banjur tuku permen. Sanadyan regane larang, Rp5.000, nanging Bu Umi tetep numbasake permen kanggo bocah kasebut. Bu Umi ora tega karo bocah sing lagi nangis kuwi. Ing tengah pasar Bu Umi ngerti ibu-ibu sing katon bingung. Bu Umi marani ibu-ibu mau.

“Nyuwun sewu, menapa panjenengan nembe madosi putranipun?” pitakone Bu Umi marang ibu-ibu kuwi.

“Inggih leres, Bu. Menapa panjenengan mangertos anak kula?” ibu-ibu mau noleh menyang Bu Umi sing nakoni saka mburine.

“Menika wonten bocah putri ugi madosi ibunipun. Menapa leres putranipun panjenengan?” pitakone Bu Umi kanthi ngeterake menyang papan sing dinggo dodol Bu Umi.

“Ya ampun, Ndhuk. Kowe ning ngendi wae? Ibu sing nggoleki nganti bingung banget.” Bu Nurul, ngono asmane ibu-ibu kuwi, langsung nggendhong anake kuwi mau sing wis ora nangis.

Bu Umi njlentrehake kadadean mau marang Bu Nurul.

“Matur nuwun sanget nggih, Bu. Amargi sampun njagi anak kula,” Bu Nurul nyalami tangane Bu Umi kanthi mesem, bungah.

“Inggih Bu, sami-sami,” wangsulane Bu Umi kanthi menehake permen marang bocah kuwi mau.

Sawise Bu Nurul lan anake pamitan arep bali, Bu Umi nerusake nata dagangane sing arep digawa bali. Nalika tata-tata, Ilham nyusul menyang pasar amarga kepengin mbyantu ibune nggawa dagangan sing isih akeh. Dina iki lagi ana rapat kanggo guru ing sekolahe Ilham, saengga kabeh muride bali luwih cepet.

Saka njero mobil, Bu Nurul isih nggatekake Bu Umi karo Ilham sing lagi nglebokake pohung ning bagor. Ing batine, Bu Nurul gumun karo Bu Umi sing gelem tetulung marang wong sing durung tau ketemu.

Esuk-esuk Ilham arep mangkat sekolah, nanging atine tansah susah amarga durung bisa mbayar buku lan seragam. Bu Umi ngerti apa kang lagi dirasakake putrane.

“Le, Ibu ngerti kowe lagi susah amarga bayaranmu kuwi. Nanging, Ibu saiki durung duwe dhuwit sing ganep kanggo mbayar. Ibu rencanane mengko arep nyilih dhuwit menyang budhemu dhisik. Dadi yen dina iki Ibu entuk silihan dhuwit, sesuk kowe bisa mbayar buku lan seragam,” ngendikane Bu Umi marang Ilham.

“lnggih Bu, kula nyuwun ngapunten sampun ndadosaken Ibu susah.”

“Iki wis dadi tanggung jawabe Ibu. Dadi kowe ora usah njaluk ngapura,” Bu Umi nglipur putrane supaya ora sedhih maneh.

“Nggih Bu, kula badhe mangkat sekolah rumiyin,” Ilham pamitan lan salim marang ibune.

Nalika sayah ngaso, Ilham menyang perpustakaan ing sekolahe. Ing kono uga ana Bu Nurul. Bu Nurul ing sekolahe Ilham amarga Bu Nurul iku garwane kepala sekolah ing kono. Bu Nurul ngerti yen Ilham kuwi putrane Bu Umi amarga wis tau weruh nalika ning pasar.

Bu Nurul nyawang Ilham kayane lagi susah, banjur arep nyedhaki Ilham nanging bel tandha mlebu kelas wis muni. Bu Nurul ora sida nemoni Ilham. Bu Nurul wis bisa ngira-ira yen Ilham lagi mikirake bayaran amarga minggu iki telat-telate mbayar.

Bu Nurul banjur menyang kantor tata usaha (TU) lan nakokake bayaran sekolahe Ilham sing durung lunas. Bu Nurul kepengin mbiyantu mbayar buku lan seragame Ilham, nanging sadurunge kudu takon dhisik marang Ilham.

Nalika bali sekolah, Ilham dikon menyang kantor TU kanggo nemoni Bu Nurul. Amarga durung ngerti apa pawadane dheweke diceluk menyang TU, atine Ilham dadi dheg-dhegan. Banjur diterangake yen bayarane arep dilunasi Bu Nurul kanggo wujud matur nuwune marang ibune Ilham. Ilham seneng banget lan njaluk idin arep matur marang ibune dhisik.

Sawise Ilham matur marang ibune, Bu Umi kaget. Lan kanggo rasa ngurmati, Bu Umi menyang sekolahe Ilham lan nakokake piwelinge Bu Nurul rikala wingi. Bu Nurul wektu iku uga ana ing sekolah.

“Bu Umi, kula badhe nyuwun pirsa menapa kula angsal mbiyantu panjenengan anggenipun mbayar buku lan seragamipun Ilham? Menika kangge wujud matur nuwun kula dhateng panjenengan ingkang sampun mbiyantu njagi anak kula nalika wonten peken,” pitakone Bu Nurul kanthi alus supaya ora nglarani atine Bu Umi.

“Saderengipun matur nuwun, ananging kula menika ikhlas mbiyantu panjenengan lan boten gadhah gegayuhan menapa-menapa,” ngendikane Bu Umi.

“Inggih Bu, ananging menika ugi kangge bebungah Ilham amargi sampun dados juwara setunggal ing sekolah menika.” Bu Nurul wis ngerti yen Ilham duwe prestasi kang apik lan dhuwur ing sekolah.

“Alhamdulillah, menawi kados mekaten, kula ngaturaken matur nuwun sanget awit bebungah menika, Bu,” wangsulane Bu Umi sinambi mbrebes mili.

“Kula ingkang kedahipun ngaturaken matur nuwun dhateng panjenengan,” ngendikane Bu Nurul.

“Inggih Bu, sami-sami,” Bu Umi lan Bu Nurul banjur salaman.

Bu Umi ora ngira yen tumindake sing kanggone ora sepira kuwi bisa diwales kanthi kaya mangkono. Bu Umi tansah percaya yen apa wae kang dilakoni ing donya iki mesti bakal diwales kaya sing ditindakake, kaya unen-unen: apa sing ditandur, ya kuwi sing bakal diundhuh.

Penulis : Kusmira Dwi Ayuani